Zachowania autoagresywne (ang. self-injurious behavior – SIB) to istotny problem występujący u części osób w spektrum autyzmu, stanowiące najbardziej wyniszczające i najtrudniejsze w leczeniu problemy. Zachowania te są bardzo różnorodne, jednak wszystkie mogą prowadzić do uszkodzeń ciała w różnym stopniu. Od łagodnych – zaczerwienień czy otarć, po ciężkie – takie jak złamania, trwała utrata wzroku. W opiniach ekspertów oraz w publikacjach naukowych wskazuje się coraz częściej na liczne biologiczne i społeczne uwarunkowania tych zachowań. Na ich powstawanie mogą mieć wpływ: lęk, ból, drgawki, chęć skupienia na sobie uwagi. Zachowania autoagresywne to często podstawowe przeszkody w edukacji, rozwoju społecznym, integracji oraz ogólnej dobrej jakości życia.
Można je także skutecznie leczyć stosując podejście wieloaspektowe i multidyscyplinarne. W procesie leczenia istotną rolę odgrywa funkcjonalna ocena zachowania. Opiera się ona na danych pomagających zrozumieć przyczyny zachowania. Ocena ta polega na szczegółowej obserwacji oraz dokumentacji zdarzeń poprzedzających oraz konsekwencji danego zachowania. Do obserwacji należy również kontekst fizyczny i społeczny. Z uwagi na to, że często przyczyną wielu form zachowań może mieć charakter biologiczny warto by analiza zachowania obejmowała również badania medyczne. Przykładowo niski poziom wapnia – hipokalcemia, może przyczyniać się do naciskania oczu palcami, a uderzanie głową może być związane z zapaleniem ucha środkowego.
Jednym ze skutecznych sposobów podejścia do zachowań autoagresywnych opierających się na zasadach i procedurach stosowanej analizy zachowania, jest wspieranie pozytywnych zachowań. Opiera się ono na wszechstronnej ocenie funkcjonalnej, której celem jest wypracowanie wieloelementowej interwencji poprawiającej jakość życia i ograniczenie zachowań problemowych. Istotną rolą analizy jest zrozumienie przyczyn problemowych zachowań dziecka i dzięki temu wybranie najlepszych strategii interwencyjnych. Celem wsparcia pozytywnych zachowań jest nie tylko zredukowanie zachowań autoagresywnych, ale również uczenie nowych umiejętności i poprawa ogólnej jakości życia.
Najważniejszą cechą wspierania pozytywnych zachowań jest ocena, dlaczego osoba podejmuje zachowania autoagresywne. Rozumiejąc dlaczego pojawiają się dane zachowania można opracować odpowiednie strategie interwencyjne. Wspieranie pozytywnych zachowań opiera się na wieloelementowych interwencjach mających na celu zarówno wzmacnianie pozytywne, ale przede wszystkim strategie prewencyjne dotyczące zdarzeń poprzedzających, strategie zastępujące – uczenie nowych funkcjonalnych zachowań oraz strategie zarządzające czyli takie, które dotyczą konsekwencji zachowania. Celem takich strategii jest doprowadzenie do trwałej zmiany zachowania danej osoby.
Głównym celem wspierania pozytywnych zachowań jest uczenie umiejętności, a nie tylko ograniczenie zachowań autoagresywnych tak, aby osoba mogła się posługiwać nowo nabytymi umiejętnościami w celu zaspokojenia swoich potrzeb i pragnień. W zależności od potrzeb może być to: uczenie umiejętności społecznych, samodzielności lub – co najistotniejsze – umiejętności komunikowania swoich potrzeb i pragnień.
Badania pokazują, że można wyeliminować lub ograniczyć zachowania agresywne i autoagresywne poprzez ocenę funkcji tych zachowań i nauczenie jej alternatywnej formy komunikacji, która pełni tą samą funkcję. Osoby w spektrum autyzmu z zachowaniami autoagresywnymi często stosują je z uwagi na to, że nie dysponują lepszym sposobem zaspokajania swoich potrzeb. Bicie lub gryzienie siebie to niezawodny sposób na zwrócenie na siebie uwagi, na to, aby zapewnić sobie spokój, uniknąć trudnej, niezrozumiałej sytuacji, nakłonić inną osobę do otrzymania czegoś lub uspokoić samego siebie.
Chcąc ograniczyć zachowania autoagresywne należy zapewnić osobom lepszy sposób zaspokajania ich potrzeb poprzez uczenie alternatywnych zachowań i umiejętności, w tym umiejętności funkcjonalnej komunikacji. Dodatkową zaletą uczenia funkcjonalnej komunikacji jest możliwość przenoszenia jej oraz generalizowania w wielu środowiskach, co przyczynia się do powstawania naturalnych pozytywnych wzmocnień.
Z uwagi na to, że każda osoba w spektrum, u której występują zachowania autoagresywne jest inna – wymaga to indywidualnego wsparcia oraz zindywidualizowanego podejścia do interwencji wspierającej zminimalizowanie zachowań problemowych.
Bibliografia: „Zachowania autoagresywne w autyzmie. Przyczyny i postępowanie” red. S.M.Edelson , J. Botsford Johnson
Autor: Kaja Jachimska, psycholog
