Afazja jest nabytym zaburzeniem mowy wynikającym z uszkodzenia mózgu. Współcześnie przyjmuje się, że u większości osób czynności językowe są regulowane przez interaktywne korowo-podkorowe neuronalne sieci lewej półkuli mózgu. Badacze podają, że strategiczne dla mowy obszary korowe dominującej półkuli mózgu, których uszkodzenie powoduje zaburzenia afatyczne, współtworzą: zakręt czołowy dolny, zakręt przedśrodkowy w płacie czołowym, zakręt skroniowy górny w płacie skroniowym oraz pęczek łukowaty, zakręt kątowy i nadbrzeżny w dolnej części płata ciemieniowego (Ambrosius, Mejnartowicz, Kozubski 2003). Zakłócenie ich pracy wskutek schorzeń neurologicznych może prowadzić do częściowej lub całkowitej utraty zdolności posługiwania się językiem. Zaburzenie mechanizmów programujących czynności mowy określa się mianem afazji. Mariusz Maruszewski (1966, s. 98) opisywał afazję jako „spowodowane organicznym uszkodzeniem odpowiednich struktur mózgowych częściowe lub całkowite zaburzenie mechanizmów programujących czynności mowy u człowieka, który już uprzednio opanował te czynności”. Zgodnie z definicją Harolda Goodglassa afazja odnosi się do grupy zróżnicowanych zaburzeń językowych, które są konsekwencją uszkodzenia mózgu, szczególnie lewopółkulowych struktur korowych, zlokalizowanych głównie wokół bruzdy Sylwiusza i (lub) struktur podkorowych, będących z nimi w ścisłym związku funkcjonalnym (Goodglass, 1993; za: Seniów, Litwin 2013). Pod terminem afazja kryją się zatem zaburzenia generowania i odbioru mowy, które mogą mieć charakter częściowy (niewielkiego, umiarkowanego lub głębokiego stopnia) bądź całkowity (wówczas mamy do czynienia z przypadkami afazji globalnej). Uszkodzenie półkuli dominującej dla mowy jest również przyczyną różnych form nabytych zaburzeń czytania (aleksja) i pisania (agrafia).
Można je zaobserwować we wszystkich podsystemach języka: fonologicznym, morfologicznym, leksykalnym, składniowym. Przejawiają się m.in trudnościami w realizacji dźwięków mowy, przywołaniu konkretnego słowa, tworzeniu spójnej pod względem logicznym i składniowym wypowiedzi, rozumieniu komunikatów językowych. Konsekwencje afazji sięgają jednak znacznie dalej niż zaburzony system językowy. Afazja zawsze, w większym lub mniejszym stopniu, uniemożliwia człowiekowi uczestnictwo w życiu społecznym i wpływa na jakość życia osób, które na nią cierpią. Język stanowi bowiem najważniejsze ogniwo funkcjonowania społecznego, a możliwość porozumiewania się ma podstawowe znaczenie dla każdego człowieka. Z tego powodu tak istotne jest podejmowanie odpowiednich działań terapeutycznych, ukierunkowanych na poprawę umiejętności komunikacyjnych oraz zaspokajanie potrzeb komunikacyjnych osób z afazją.
Poszczególne typy afazji, czyli charakterystyczne grupy objawów, były i są nadal różnie klasyfikowane. W międzynarodowym piśmiennictwie medycznym najbardziej rozpowszechniona jest klasyfikacja afazji wprowadzona przez afazjologów z Bostońskiego Centrum Badań nad Afazją – tzw. bostońska klasyfikacja afazji (Goodglass, Kaplan 1972). Została opracowana na podstawie korelacji między lokalizacją uszkodzenia a klinicznym obrazem zaburzeń językowych u chorych z afazją poudarową. Zgodnie z tą klasyfikacją rozróżnia się następujące zespoły afazji: ruchową Broki, czuciową Wernickego, transkorową ruchową, transkorową czuciową, anomiczną, przewodzeniową oraz mieszaną. Uszkodzenie do przodu od bruzdy Rolanda, obejmujące m.in. ośrodek Broki, może być przyczyną wystąpienia u pacjentów afazji ruchowej Broki. W afazji tej zaburzone są wszystkie formy ekspresji językowej, tj. powtarzanie, nazywanie, wypowiedzi narracyjne i dialogowe. W głębokich stanach afazji ruchowej ekspresja słowna jest zniesiona lub ogranicza się do wypowiadania niemających znaczenia szczątków językowych. W łagodniejszych stanach tej afazji chorzy mówią wolno, z wysiłkiem, dodatkowo głoski w słowach są zniekształcane, zamieniane, dodawane lub opuszczane. Natomiast wypowiedzi tych chorych są agramatyczne, z dominacją rzeczowników. Rozumienie wypowiedzi językowych w dużej mierze jest zachowane. Afazję czuciową Wernickego, która jest wynikiem uszkodzenia tylnej części górnego zakrętu skroniowego (ośrodek Wernickego), z rozszerzeniem na sąsiednie obszary skroniowe i ciemieniowe, charakteryzują głębokie zaburzenia rozumienia oraz powtarzania, wywołane niemożnością różnicowania i utożsamiania dźwięków mowy. Wypowiedzi pacjentów są „puste” treściowo i informacyjnie. Składają się w dużym stopniu z neologizmów, parafazji semantycznych oraz parafazji fonemicznych. W przypadku uszkodzenia połączeń ośrodków – Wernickego i Broki (tzw. pęczek łukowaty) – występuje afazja przewodzeniowa, której cechami charakterystycznymi są izolowane zaburzenia powtarzania przy zbliżonej do normy zdolności rozumienia oraz płynnej, choć zakłóconej przez parafazje fonemiczne wypowiedzi (Jodzio, Nyka 2008). Uszkodzenia tylnych części obszaru językowego, z zajęciem zakrętu kątowego i dolnego zakrętu skroniowego, powodują afazję amnestyczną, inaczej anomiczną (Beeson, Bayles 1997). W przypadku tych chorych obserwuje się głębokie trudności w nazywaniu. Przejawiają się one nieprawidłową reakcją lub jej brakiem w sytuacji, kiedy trzeba podać nazwę desygnatu przedstawionego na obrazku, oraz problemami ze znalezieniem odpowiedniego słowa w mowie spontanicznej i dialogowej. Mowa pacjentów z tym typem afazji jest płynna, a rozumienie wypowiedzi jest na dobrym poziomie. Uszkodzenie okolicy styku skroniowo-potylicznego, z oszczędzeniem okolicy Wernickego, związane jest z występowaniem afazji transkorowej czuciowej, uszkodzenie do przodu lub powyżej względem okolicy Broki oraz w przedniej części kory czołowej przyśrodkowo wiąże się zaś z afazją transkorową ruchową. Afazje transkorowe stanowią poniekąd odwrotność omówionej wcześniej afazji przewodzeniowej, zachowane powtarzanie bowiem kontrastuje tutaj z zaburzeniami rozumienia mowy (w afazji transkorowej czuciowej) lub zaburzoną ekspresją językową (w afazji transkorowej ruchowej) (Jodzio, Nyka 2008). Badacze wyróżniają również afazję mieszaną, objawiającą się trudnościami zarówno w tworzeniu wypowiedzi, jak i w jej odbiorze. Uszkodzenia mózgu w tym przypadku dotyczą całego obszaru językowego wokół bruzdy Sylwiusza (Beeson, Bayles 1997).
Uważa się, że najpoważniejsze kategorie czynników prowadzące do uszkodzeń struktury i funkcji mózgu stanowią: incydenty neurologiczne w następstwie chorób naczyniowych mózgu (udary niedokrwienne i krwotoczne), urazy czaszkowo-mózgowe, procesy rozrostowe w obrębie tkanki mózgowej (guzy mózgu i inne narastające zmiany strukturalne) oraz choroby neurodegeneracyjne. Afazja staje się coraz poważniejszym problemem społecznym. Rozwój cywilizacji, nasilenie chorób naczyniowych, chorób serca, chorób neurodegeneracyjnych przyczyniają się do coraz większej liczby pacjentów wymagających rehabilitacji mowy.
Autor: dr Justyna Żulewska-Wrzosek
Bibliografia:
___
Photo by Freepik
